Categoriearchief: Landschap

Vol-hout-baar of volhoudbaar, de bodem bepaalt het verschil

Bodemprofiel: KNNV Afdeling Epe-Heerde fotograaf: B. Terpstra
Bodemprofiel:
KNNV Afdeling Epe-Heerde
fotograaf: B. Terpstra

Afgelopen jaar was door de FAO (Food and Agricultural Organization van de Verenigde Naties) uitgeroepen tot het jaar van de bodem. Daarbij lag de nadruk vooral op het belang van een gezonde bodem voor de voedselvoorziening. Maar de bodem als geheel is van belang voor veel meer maatschappelijke opgaven dan alleen de voedselvoorziening. Net als met het jaar van de voedselverspilling, dat in 2014 plaatsvond, zie je dat pas aan het eind van zo’n jaar de aandacht goed op gang komt en nog minstens een jaar daarna doorgaat. Een mooi moment dus om iets te schrijven over bodem in relatie tot het oogsten van biomassa.

Kan het allemaal wel?
We zijn erg gericht op het benutten van de bodem als hulpbron. Het compenserende beschermen blijft nogal eens bungelen. Een gezonde bodem biedt een heel palet aan ecosysteemdiensten, waaronder capaciteit voor waterberging, ondersteunen van de biodiversiteit, en vastleggen van CO2. Met de ambitieuze plannen voor een biobased economy, die draait op biomassa als voornaamste grondstof moeten we ons serieus afvragen in hoeverre onze bodem dat aankan.

Wat doet de overheid?
Gelukkig komt hiervoor steeds meer erkenning: de overheid streeft in haar uitvoeringsagenda Natuurlijk Kapitaal naar het in kaart brengen van de Nederlandse ecosysteemdiensten in 2020. Ecosysteemdiensten is een veel breder begrip dan bodemkwaliteit. Informatie over het functioneren van de ecosystemen en de diensten die zij ons (potentieel) leveren, wordt bijeen gebracht in de Digitale Atlas Natuurlijk Kapitaal. Op www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl is al informatie over bodem te vinden. In de periode tot 2020 zal dit worden uitgebreid, dus houdt deze website in de gaten.

In de huidige regelgeving is de bescherming van de bodem in relatie tot biomassaoogst nog erg algemeen verwoord. Zo staat in bijlage 4, behorende bij artikel 7 van de Algemene uitvoeringsregeling stimulering duurzame energieproductie : “Bij de productie en conversie van biomassa op basis van agrarische restproducten en restproducten uit natuurgebieden wordt uitgegaan van best practices voor de instandhouding of verbetering van de bodem en de bodemkwaliteit. Het gebruik van restproducten mag niet in strijd zijn met andere lokale functies ten aanzien van bodembehoud.” (C 3.1b) Waar al gesproken wordt over  ecologische cycli, inclusief koolstof- en nutriëntenkringlopen (C 3.3) zijn de voorbeelden: “geen verlaging van het grondwaterpeil op veengronden, voorkoming van vertroebeling van stromen, maatregelen ter voorkoming van grootschalig weglekken van voedingsstoffen na houtkap”.

Waar zit de kennisontwikkeling?

Nutrienten worden continue hergebruikt en in een cyclus gehouden. In bossen en landschapselementen blijven nutrienten opgeslagen in hout en bodem. Het is echter niet zo dat daarmee de nutrienten ook in het systeem blijven. Er vindt altijd uitspoeling plaats, en met de oogst worden nutrienten afgevoerd. (Den Ouden (2015), presentatie Bodemvruchtbaarheid, WUR)
Nutrienten worden continue hergebruikt en in een cyclus gehouden. In bossen en landschapselementen blijven nutrienten opgeslagen in hout en bodem. Het is echter niet zo dat daarmee de nutrienten ook in het systeem blijven. Er vindt altijd uitspoeling plaats, en met de oogst worden nutrienten afgevoerd. (Den Ouden (2015), presentatie Bodemvruchtbaarheid, WUR)

De kennis over de processen in de bodem is de laatste jaren sterk toegenomen. Zo is men steeds beter in staat de aantallen en activiteiten van alle bodemorganismen te vertalen naar de capaciteit voor chemische omzettingen, zoals afbraak en mineralisatie, die belangrijk zijn voor de bodemvruchtbaarheid en -structuur en zelfs de kwaliteit van het landschap. De afbraak van organische stoffen tot CO2, water, stikstof en andere elementen wordt decompositie en mineralisatie genoemd. Mineralisatie wordt niet alleen door micro-organismen uitgevoerd, maar ook door nematoden en hun predatoren die deze en andere organismen weer verteren. Op 1 m2 loofbosgrond kan men zo’n 200 wormen, 200.000 mijten en springstaarten, 100 miljard bacteriën en 1 miljard algen en nog vele andere levensvormen aantreffen. Het organisch materiaal verandert zo in mineralen en humus. De minerale componenten die hierdoor vrijkomen, worden weer gebruikt door planten voor de productie van nieuwe biomassa.

En de relatie met de huidige praktijk dan?

Nutriëntenhoeveelheden in de bovengrondse biomassa (totaal, stam, takken, bladeren/naalden) bij een stamvolume van 300 m³/ha voor zes soorten (De Jong J (2011) Effecten van oogst van takhout op de voedingstoestand en bijgroei van bos: een literatuurstudie. Alterra)
Nutriëntenhoeveelheden in de bovengrondse biomassa (totaal, stam, takken, bladeren/naalden) bij een stamvolume van 300 m³/ha voor zes soorten (De Jong, 2011) Effecten van oogst van takhout op de voedingstoestand en bijgroei van bos. Alterra)

Over de effecten van oogst van tak-, top en dun hout op biodiversiteit is nog weinig bekend. Bij houtoogst worden de nutriënten in de biomassa afgevoerd. Gemiddeld genomen hebben takken en bladeren/naalden een veel hogere nutriëntenconcentratie dan stammen. De hoeveelheid en de verdeling van nutriënten over de verschillende biomassacomponenten is wel verschillend per soort. Loofbomen nemen aanzienlijk meer N, K, Ca en Mg op dan naaldbomen. Voornamelijk voor elementen met beperkte input door depositie of verwering en relatief hoge uitspoeling (zoals vaak bij Ca, Mg en K) kunnen bij aanhoudende oogst tekorten ontstaan. Ter informatie wat getallen uit het rapport ‘Aanzet voor een adviessysteem voor oogst uit het bos’ (Alterra en Probos, 2014) : bij een matige groei en bij dunning en eindvelling van de bijgroei is de afvoer voor K ± 3,5 kg1ha-1jr-1, voor Ca ± 5 kg1ha-1jr-1 en voor Mg ± 1 kg1ha-1jr-1. Oogst van takhout met blad of naalden leidt in veel gevallen tot een verdubbeling van de afvoer tot voor K ± 7,5 kg1ha-1jr-1, voor Ca ± 9,3 kg1ha-1jr-1 en voor Mg ± 1,7 kg1ha-1jr-1. Daarnaast is er nog verlies van voedingsstoffen door uitspoeling. Op zandgronden bedraagt de depositie van K 1 tot 3 kg1ha-1jr-1 en de verwering levert een vergelijkbare hoeveelheid. Voor Ca is de depositie ongeveer 6 kg1ha-1jr-1, maar deze is juist in het bosrijke oosten van Nederland beduidend lager, terwijl de verwering veelal slechts minder dan 1 kg1ha-1jr-1 levert. Om de beschikbaarheid van voedingsstoffen op peil te houden moet de afvoer niet meer zijn dan de aanvulling door depositie en verwering. Het is daarom van belang uit te zoeken bij welke combinaties van bodems, regio’s en beheer de hoeveelheid uitwisselbare voedingsstoffen gehandhaafd kan worden.

Bij afvoer van blad en daarmee verlagen van humusgehalten is ook weinig organisch fosfaat beschikbaar. Deze is juist de belangrijkste fosfaatbron voor de plant. De enorme hoeveelheid fosfaat in de bodem door de bemesting in het verleden biedt hiervoor geen soelaas, omdat dit chemisch gebonden is aan bodemdeeltjes en mineralen zodat de planten het niet kunnen opnemen. Biomassaoogst kan de nutriëntenbalans en de opbouw van organisch materiaal in de bodem dus ernstig verstoren.

In het eerder genoemde rapport is een aanzet voor een adviessysteem dat geschikt is voor praktisch gebruik door terreinbeheerders om eraan bij te dragen dat oogst van biomassa uit het bos kan plaatsvinden zonder dat dit tot ongewenste uitputting van nutriënten in de bodem leidt. Dit systeem gaat wel uit van grotere bospercelen die meestal op arme zandgrond liggen en rekent niet aan landschapselementen die ook op klei- of veengrond liggen

De circulaire keten sluiten met houtas?
Door houtas terug te brengen kan een groot deel van het verlies aan voedingsstoffen worden gecompenseerd.

FA Forest was de eerste pionier in de wereld die in 1995 startte met de productie van houtas granulaat. Inmiddels produceren ze ook een meststof met gebalanceerde micronutrienten speciaal voor dennenbossen gemaakt uit houtas
FA Forest was de eerste pionier in de wereld die in 1995 startte met de productie van houtas granulaat. Inmiddels produceren ze ook een meststof met gebalanceerde micronutrienten speciaal voor dennenbossen gemaakt uit houtas

In Scandinavië wordt al langer houtas toegepast. Hiervoor zijn regels opgesteld voor de hoeveelheden toe te dienen as en maximum gehalten aan zware metalen. In de regel wordt daar na oogst van zowel stam-, als tak- en tophout en stobben 2,5-3 ton per ha gestrooid op minerale gronden en op veengronden 4 – 8 ton per ha. In Duitsland wordt as gemengd met kalkmergel. Onze wetgeving staat tot nu toe niet toe om houtas direct in het bos als meststof toe te gebruiken. Houtas is namelijk een afvalstof. De landelijke wetgeving over het gebruik van afvalstoffen is een uitwerking van de EuropeseKaderrichtlijn Afvalstoffen. Zweden en Finland hebben regels opgesteld speciaal voor het toepassen van houtas in bossen. Aanpassing van deregelgeving op landelijk niveau zou ook hier mogelijk moeten zijn.

In Nederland zouden gronden die door oogst van stam,- tak, en tophout tekorten aan nutriënten zouden krijgen, het meest in aanmerking komen voor toedienen van as. Een nadere specificatie van bodemtypen die in aanmerking komen voor het toepassen van houtas is op basis van de literatuur niet te geven. Het wordt aanbevolen om blad/naald en bodemmonsters te nemen, en op basis daarvan alleen as toe te dienen waar tekorten blijken te zijn. Het belangrijkste bestanddeel van houtas is calcium. Naast kalk zit er relatief veel kalium in houtas. Er zit bijna geen stikstof in, omdat die tijdens het verbrandingsproces verdwijnt. Verder zitten er zware metalen in zoals cadmium en zink. Deze zijn beperkend voor de toepasbaarheid. Houtas leidt in het algemeen tot een hogere pH van de bodem en tot grotere beschikbaarheid van Ca, K en Mg. Het is wel verstandig om na volledig rooien eerst enkele jaren te wachten tot er voldoende verjonging staat, zodat de voedingsstoffen opgenomen worden, en niet uitspoelen. Het te verwachten effect op de boomgroei is op minerale bodems beperkt; op veengrond is wel duidelijke groeiverbetering te verwachten.

As kan in verschillende vormen worden toegepast. Uitstrooien van poederas is praktisch lastig. Losse as (poederas) heeft een lage dichtheid wat het lastig maakt om het goed te doseren en uit te strooien. Daarnaast lost losse as relatief snel op waardoor de pH en zoutconcentraties in de bodem snel toenemen, en directe schade kan ontstaan aan vegetatie, bodemleven en fijne wortels van bomen. Dit kan ook leiden tot uitspoeling van voedingsstoffen. Om as beter te kunnen doseren en om negatieve effecten te beperken wordt as doorgaans in geharde vorm toegepast. Verbrokkelde as (crushed ash) is het goedkoopste. Na toevoeging van water blijft de as enige tijd liggen om te harden, waarna het verbrokkeld wordt. Andere mengvormen zijn granulaat of pellets. Een vertraagde afgifte kan ook worden bereikt door as te vermengen met bijvoorbeeld Dolomietkalk zoals dit ook gebeurt in Duitsland.

Alleen chemisch en biologische beperkingen?
Het bovenstaande gaat vooral over de nutrientenbalans in relatie tot het verwijderen van biomassa of het eventueel terubrengen van stoffen. Een ander probleem is het risico van verdichting van de ondergrond. Te veel om hier ook nog aandacht aan te besteden. Voor degenen die hier meer over willen weten verwijs ik naar: http://www.bodemambities.nl/dsresource?objectid=rivmp:292433&type=org&disposition=inline&ns_nc=1

Vol-hout-baar ook volhoudbaar?
Is alle hout en groen wel volledig oogstbaar, ofwel is ons landschap vol-hout-baar? Uit bovenstaande verhaal blijkt dat niet het maximaal vervangen van fossiele grondstoffen door groene grondstoffen duurzaamheid versterkt, maar dat juist de capaciteit van de bodem de volhoudbaarheid bepaalt en de regionale verschillen groot zijn. Toch mooi meegenomen om als groene grondstof expert een aardwetenschappelijke achtergrond te hebben

Eikels: brengt het nog wat op?

Eikels in het Lunters Buurtbos
Eikels in het Lunters Buurtbos

Het is weer herfst, tijd van de vallende bladeren maar ook van de vallende eikeltjes. Voor sommigen zijn die eikels een last, vooral als ze op je auto of hoofd vallen, of als je tuin of paardenwei bezaaid ligt met die ronde bolletjes. Maar er zijn ook heel wat mensen in de weer om hier geld mee te verdienen.


Veevoer of menselijke consumptie?
Eeuwenlang werden eikels geraapt om als varkensvoer te dienen. De gepelde en gekookte eikels werden ook nadat het door eindeloos spoelen met water van looizuur was ontdaan als een soort meel voor menselijke consumptie gebruikt. Ook door roosteren verdwijnen de tannines waarna je de bekende eikeltjeskoffie krijgt. Een enkele ‘nieuw ruig’ kok zal wat experimenteren, maar de verwachting is niet dat het een nieuw verdienmodel zal gaan opleveren.

Verdiensten
In het boek over bosbouw van het Entel in de tweede helft van de achttiende eeuw noemt Lex Schaars ook de waarde van eikels. De toenmalige eigenaar van het landgoed Het Entel betaalde in 1759 voor 2,5 schepel eikels 50 cent. De inhoud van een Gelderse schepel is 34,13 liter en een liter eikels bevat ca. 660 gram eikels, zodat de prijs per kg nog geen cent bedroeg. In 1792 bleek deze prijs te zijn verdubbeld. Het effect of het een goed of slecht mastjaar was staat er helaas niet bij vermeld. Mast is een verzamelnaam voor eikels, beukennootjes en kastanjes samen. Het kan nogal verschillen per jaar blijkt uit onderstaande grafiek.

eikelopbrengst veluwe volgens vereniging wildbeheer
Overzicht jaarlijkse mastopbrengst op de Veluwe in kilogrammen (bron: Nieuwsbrief Vereniging Wildbeheer Veluwe)

Vorig najaar waren er in het hele land heel weinig eikels van zomer- en wintereik. Voor eikels die schoon en droog waren was een prijs van € 0,50/kg of net iets meer heel normaal. Dit jaar zijn er veel meer eikels gevallen en is er door het relatief aantrekkelijke weer begin deze maand ook veel aanbod. Ik hoorde zelfs dat een grotere partij van meer dan 100kg maar voor € 0,20/kg was verkocht. Varkenshouders hebben liever die grotere hoeveelheden en zijn meestal bereid daar meer voor te betalen, omdat al die particulieren aan de deur te veel gedoe geeft.

Deze Wageninger raapt in de bermen van de N224 nabij Ederveen. Hij is al meer dagen bezig en doet dit maximaal 6 uur per dag zolang het droog is. Het levert een aardige aanvulling voor zijn pensioen en 'hij kan toch niet stilzitten' zoals hij zelf zegt.
Deze Wageninger raapt in de bermen van de N224 nabij Ederveen. Hij is al meer dagen bezig en doet dit maximaal 6 uur per dag zolang het droog is. Het levert een aardige aanvulling voor zijn pensioen en ‘hij kan toch niet stilzitten’ zoals hij zelf zegt.

Voor rapers is het met dergelijke prijzen niet lonend meer. Ik sprak vorige week een man die aan het rapen was langs de N224 tussen Ede en Veenendaal en hij gaf aan dat hij gemiddeld 8 kg per uur raapte en hier zeker €0,50 en liever zelfs € 0,60 per kg voor wilde hebben.

 

 

 

Geen markt zonder vragers
Hoewel voor de vraagkant weinig onderzoek naar de omvang van de markt is gedaan, omdat het om hobbyvarkens en kleinschalige bosvarken projecten gaat, heb ik wel het idee dat de vraag toeneemt. Mensen vinden de Spaanse Pata Negra ham lekker. In Spanje heet die Jamón Ibérico de Bellota. Die varkens worden met bellota (=eikeltjes) afgemest en brengen ongeveer anderhalf keer meer op dan de ham van dezelfde soort varkens die ook ander voer krijgen, omdat men de smaak zo verfijnd vindt. Dit krijgt ook hier bekendheid, waardoor varkenshouders steeds vaker voor dit voer kiezen. Een interessant weetje is dat, in tegenstelling tot truffels, varkens eikels niet kunnen ruiken.

Op het platform BiomassaDHZ.nl staan in dit herfstseizoen alweer meer plaatsingen voor eikels en zijn meer contacten gelegd tussen vragers en aanbieders dan in 2014. Het is een kortdurende nichemarkt maar wel een leuke aanvulling voor de andere oogsten uit het landschap.

Zaaigoed
Een heel ander aspect van eikels om toch ook te vermelden in dit blog is de inzameling voor boomkwekers. Dit is een apart soort handel compleet met controles en certificaten. Je komt dan termen tegen als rassenlijst, opstanden en oogstdatum. De prijzen die men hier per kilo betaalt aan de rapers zijn hoger dan de tarieven voor varkensvoer. Er worden dan wel weer hogere eisen aan de kwaliteit gesteld. Daar komt dan nog € 0,75/kg eikels plus kosten per partij voor de certificaten van de Nederlandse Algemene Kwaliteitsdienst Tuinbouw (NAK Tuinbouw) bij. Als je googlet op ‘eikels rapen’ kom je krantenartikelen tegen die vooral hierover gaan. Mocht je het idee hebben dat je in de sterkst gereguleerde branche werkt, lees dan eens de brief die 24 september door NAK is verstuurd naar de betreffende stakeholders over de aanpak van deze raapactiviteiten. Nu snap ik ook die snelle vlucht van die Aziatische  mevrouw die verderop langs de N224 in haar eentje aan het rapen was precies in één van die opstanden van zomereik volgens de rassenlijst.

Vanuit BiomassaDHZ.nl zijn we hier nog geen partij voor NAK Tuinbouw. In de toekomst zouden we wel kunnen faciliteren dat zichtbaar wordt waar en wanneer rapers aan het werk zijn.

Aanbod lezers van dit blog
Lezers van dit blog kunnen BiomassaDHZ.nl gratis uitproberen. Stuur een email met  je naam en referentie naar dit blog naar biomassadhz@de-klik.com.  Bij vraag & aanbod managen kun je dan je vraag of aanbod van biomassa plaatsen en aanvinken dat je deelnemer wilt worden. Wij sturen dan geen factuur, ook niet als het een match oplevert. Het deelnemerschap eindigt na het verlopen van de geldigheid van de plaatsing, maximaal na 2 maanden.

BOOMapp: Landschapsbeheer met de tablet

Beheren op maat met BOOMapp

Landschap beheren met een tablet in de hand. Wie had dat gedacht.  Is landschap niet ‘buiten zijn’, weg van de computers?  Dat vinden ikzelf, de makers en de gebruikers van BOOMapp eigenlijk ook wel. Toch levert het heel wat op om met de tablet het veld in te gaan. Namelijk: duurzaam en efficiënt Beheer en Onderhoud! Op Maat.  Gegevens voer je in met de betreffende boom, bosje of houtwal voor je neus. Plannen in het veld met de tablet werkt  stukken beter en efficiënter dan van achter het bureau. De makers en gebruikers vertellen over het programma dat als webservice wordt aangeboden door Freijaman BV.

Een oplossing voor efficiënt beheer
Landschapselementen liggen versnipperd in het landschap: een

Veldwerk met tablet Piet Hopman, projectleider bij Staatsbosbeheer en gebruiker van BOOMapp: “Sinds wij BOOM gebruiken bij het beheer van het Maasheggengebied, lukt het ons om kwalitatief goed beheer uit te voeren. Niet alleen het landschap profiteert, ook de samenwerking in het gebied gaat beter. We kunnen namelijk met meerdere partijen informatie delen.”
Veldwerk met tablet
Piet Hopman, projectleider bij Staatsbosbeheer en gebruiker van BOOMapp:
“Sinds wij BOOM gebruiken bij het beheer van het Maasheggengebied, lukt het ons om kwalitatief goed beheer uit te voeren. Niet alleen het landschap profiteert, ook de samenwerking in het gebied gaat beter. We kunnen namelijk met meerdere partijen informatie delen.”

knotwilg, een houtwal, een poel, etc. Vaak in bezit van meerdere eigenaren. Dat maakt het een uitdaging om efficiënt te beheren, en om bijvoorbeeld de aannemer aan te sturen.  Met BOOMapp gaat het een stuk makkelijker. De beheerder geeft voor elk element aan wat het streefbeeld is, en welke beheermaatregelen daarvoor nodig zijn. De aannemer kan dit online raadplegen en aangeven dat hij het werk heeft uitgevoerd!

Lees verder BOOMapp: Landschapsbeheer met de tablet